?адыл ТАЛАСБЕКОВ, «Локомотив» А? президенті: АЛ?АШ?Ы ТЕПЛОВОЗЫМЫЗ ЗАУЫТТАН ЖЫЛДЫ? СО?ЫНДА ШЫ?АДЫ
– ?адыл Секен?лы, Америкада ?аза?стан ?шін арнайы жасал?ан «ТЭ 33А» сериялы жа?а буынны? тепловозы жуырда Ресейде ?ткен ІІ Халы?аралы? «ЭКСПО-1520» к?рмесіне ?атысты. Естуімізше, к?рмеге «Дженерал электрик» технологиясы бойынша жасал?ан асинхронды тартым ?оз?алт?ышы бар магистральды? тепловоз бізді? елден ?ана ?ойылыпты. Жалпы, к?рмеге келушілер жа?а тепловозды ?алай ?абылдады?
– Бірден айта кетейін, б?л темір жол индустриясы саласында?ы к?рмеге 18 елді? 250-ден астам компаниясы ?атыс?ан болатын. «ТЭ 33А» тепловозы елімізді? темір жол магистральдарында осы жылды? наурыз айынан бері пайдаланылып келеді. ?азіргі та?да д?л осы тепловозды? баламасын Астанада?ы локомотив ??растыру зауытынан шы?ару жоспарланып отыр. К?рмеге келушілерді? барлы?ы ?аза?станды? тепловоз?а к?дімгідей зор ?ызы?ушылы? танытыпты. Мен ?зім аталмыш к?рмеге бар?аным жо?, бізді? компанияны? бас инженері ?атыс?ан к?рмеде ТМД елдеріні? кейбір темір жол ?кімшіліктері ?аза?станды? техниканы жал?а алу немесе сатып алу ниеті барын м?лімдеп те ?лгеріпті. Тек ол ?шін отанды? тепловоз 1520 мм-лік табанды темір жолда ж?мыс істеу стандарттарына с?йкестік сертификатына ?ол жеткізуі керек. Сонымен ?атар, к?рмеге ?атысушыларды? ?ызы?ушылы?ы Елордада?ы аталмыш зауытта ??растырылатын маневрлік тепловоздарды? жобасына да ау?ан к?рінеді. Б?л тепловоз да табаны 1520 мм-лік темір жолдарда мойындал?ан техникалы? талаптар мен стандарттар?а с?йкес жобалан?ан. Бір секциялы, алты осьті, микропроцессорлы ж?йе орнатыл?ан маневрлік локомотив отынды электронды ж?йе ар?ылы жа?ады, сондай-а? б?л тепловозды? бортында диагностикалы? ж?йе орнатыл?ан. Ол тепловозды? жай-к?йі туралы а?парат беріп отырады. Жа?а маневрлік тепловозды? арты?шылы?ы, жылдамды?ы са?ататына 120 ша?ырымды алады, сондай-а? б?рын?ы маневрлік тепловоздармен салыстыр?анда, ауа?а таралатын ?алды?тар 40 пайыз?а, отын мен май жа?у 17 пайыз?а кемиді.
– Отанды? локомотивтер с?йкестік сертификатын алу ?шін сына?тан ?айда ?тпек? Локомотивтерімізге техникалы? шешімді ?андай ?ылыми институт беруі м?мкін?
– Ал?аш?ы ?аза?станды? тепловоз зауыт конвейерінен осы жылды? со?ында шы?ады. Демек, оны с?йкестік сертификатынан ?ткізу келесі жылдан басталады. Б?л ?за? уа?ытты алатын жауапты кезе?. ?детте, ?німді сертификаттау сына?ынан ?ткізу ?шін о?ан сына? ж?ргізуге р??саты бар сына? зертханалары мен орталы?тары тартылады. Ал ?аза?станда отанды? локомотивтерді сына?тан ?ткізетін сына? базалары мен аккредитациялан?ан, сертификаттал?ан орындар жо?. ?йткені, бізді? елде б?рын-со?ды локомотив жасалып к?рген жо? ?ой. Сонды?тан бізге с?йекстікті ба?алау?а р??сат ал?ан ж?не Темір жол к?лігіні? Орталы? ке?есі мойында?ан ?йымдарды? бірін та?дау керек болды. Б?л ?йымдар Беларуссияны? – Гомеле, Ресейді? – М?скеу, Украинаны? Харьков, Днепропетровск ж?не Кременчуга ?алаларында орналас?ан. Біз осы ?йымдарды? арасынан ресейлік темір жол к?лігіні? сертифкаттау регистріне та?дау жасады?. ?йткені, ол – к?птеген локомотивті сертификаттау сына?ын ?ткізген ж?не жан-жа?ты жара?тал?ан сына? ала?ы бар беделді ?йым. ?ткен жылы аталмыш ?йыммен тепловоздарымызды сына?тан ?ткізу м?селесіне ?атысты алдын ала келісс?здер ж?ргізгенбін. ?аза?станды? тепловоздарды сертификаттау кезе?-кезе?мен ж?ргізіледі. Ал?аш?ыда локомотивті? жекелеген агрегаттары мен ??рыл?ылары сертификатталады. Б?л м?селемен «Дженерал электрик» компаниясы айналысады. Сосын М?скеуді? іргесіндегі сына? ала?ында сертификаттау сына?ы ж?зеге асырылады.
– Астана іргесіндегі локомотив ??растыру зауытыны? ?німіне ?азірді? ?зінде тапсырыс т?се бастады деген а?парат бар. Сол жайлы не айтасыз?
– Ол рас. Шілде айында ресейлік «Газпромны?» еншілес к?сіпорны «Газпромтранс» мекемесіні? ?кілдерімен локомотив ??растыру зауытынан шы?атын ТЭ 33А сериялы тепловозын сатып алу туралы меморандум?а ?ол ?ойылды. Б?л келісімге с?йкес, 2010 жылды? ортасына ?арай америкалы? технология бойынша жасал?ан бесінші буын тепловозыны? жиырма данасын сатып алу?а ?за? мерзімді келісімшарт жасау жоспарланып отыр. Ресейліктер ?аза?станды? тепловозды ?азіргі та?да Ямал аралында салынып жат?ан «Обская – Бовананенково» темір жол телімінде ?олданыс?а шы?арма? ниетте екенін айт?ан. Б?л телім ар?ылы «Газпром» компаниясы Бованенково м?най-газ конденсаты кен орнынан 2011 жылдан бастап жылына 3 млн тонна ж?к тасымалдауды жоспарлауда. Отанды? локомотив техникалы? ?лшемдері мен жабды?талуы жа?ынан ресейліктерді толы? ?ана?аттандырыпты. Сапамен ба?а с?йкестігі де к??ілдерінен шы??ан к?рінеді. Біра? м?ны? барлы?ы ?зірге жоспар ?ана. ?рі ?арай ?алай ?рбитінін уа?ытты? еншісіне ?алдырамыз.
– Жасыратыны жо?, сонау жылдары елімізде локомотив ??растыру зауытын салу ж?нінде м?селе к?терілгенде-а?, ресейлік технология?а ар?а с?йейтін шы?армыз деген ойда бол?ан едік. Себебі, бізді? локомотивтерді? басым б?лігіні? байыр?ы Ке?ес ода?ыны? ?німдері екені белгілі. Алайда, Астананы? іргесінен бой к?терген локомотив ??растыру зауытында тепловоздар америкалы? технология бойынша ??растырылуда. Та?дау не себепті «Дженерал электрик» компаниясына т?сті?
– ?леуетті ?ріптестер іздеу барысында біз локомотив ??растыру саласында?ы ?лемдік т?жірибені жіті зерттедік. ?ріптесті та?дау барысында біз бірінші кезекте ?ай компанияны? озы? технологиясы мен ж?мыс т?жірибесіні? ?аза?стан жа?дайында тез бейімделе алатынына баса назар аударды?. Осы т?ста айта кетер м?селе, ?азіргі та?да ?лемдік локомотив ??растыру саласында коллекторлы тартым механизмін пайдаланудан бас тарту тенденциясы ?алыптасып келеді, я?ни атал?ан ж?йеден асинхронды тартым двигателіне к?шуге бетб?рыс жасалуда. Себебі, асинхронды тартым механизмі осьті? жо?ары ?уатын ж?зеге асыру?а м?мкіндік береді, сондай-а? пайдалану ж?мысында коллекторлы двигатель сия?ты т?ра?ты техникалы? ?ызмет к?рсетуді талап етпейді.
Сонды?тан да асинхронды тартым двигателі орнатыл?ан тепловозды шы?ару т?жірибесін ?абылдау туралы шешім ?абылданды. Бізді? мамандарымыз Ресей мен Украинаны? Коломенск, Луганск, Брянск ж?не Людиновск тепловоз жасаушы зауыттарында жасал?ан жылжымалы ??рамдар?а да салыстырмалы сараптама ж?ргізді. Н?тижесінде Украина мен Ресейді? локомотив зауыттары асинхронды тартым жетегі орнатыл?ан заманауи тепловоздарды жасап бере алмайтыны белгілі болды.
Ал, еуропалы? локомотив ??рылысы саласы бізге ?ажетті ?уат к?шін бере алатын локомотивтер шы?армайды. Еуропа елдері жасайтын тепловоздар бізді? талабымыз?а осы себепті сай келмеді. Та?дауды? америкалы? компания?а жасалуы да сонды?тан. Ж?не ол ?діл шешім деп ойлаймын.
?лемдік локомотив ??рылысы саласында ?зіндік орны бар «Дженерал электрик» компаниясы бізге жо?ары ?уатты дизельді, асинхронды тартым двигателімен жара?тал?ан, техникалы? сипаттамасы жетілдірілген жа?а буынны? тепловоздар сериясын шы?ару?а ?сыныс жасады. ?азіргі заман талабына толы? жауап беретін б?л тепловоздар ?аза?станны? ?олданыста?ы техникалы? талаптары мен мемлекеттік стандарттарын ескере отырып жобалан?анын да айтып ?ткім келеді.
Б?л отанды? локомотив ??рылысы саласын дамытуды? жа?а кезе?і екенін де б?ле-жара айт?ым келеді. Жалпы, елімізде локомотив зауытын жасау идеясы 1996 жылдан бастау алады. Ол кезде біз ал?аш рет тепловоздарды д?л осы «Дженерал электрик» компаниясыны? жа?а дизель-генераторын орнату ар?ылы жа?арта баста?ан болатынбыз. ?ріптестігімізді? келесі кезе?інде, я?ни 2004-2008 жылдары жо?арыда атап ?ткен технологиямен 202 тепловоз жа?артудан ?тті. Сонымен ?атар, отанды? мамандар жа?артыл?ан тепловоздар ж?ретін телімдерде шетелдік ?ріптестерінен америкалы? технологиямен ж?мыс істеуді? ?ыр-сырына ?йренді.
– «Дженерал электрик» компаниясында тепловоз ??растыруды ?йренуге барып келген отанды? мамандармен тілдесуді? с?ті т?скен еді. Олардан сол америкалы?тарды? ?зі ?ндіріске жапондарды ша?ыртып, к?п н?рсе ?йреніп жат?анын естідік. Ендеше алыста?ы Америкадан г?рі одан жа?ыныра? жат?ан Жапон еліні? технологиясына та?дау жасау?а болмас па еді деген де сауал туындайды...
– Жапондар тепловоз ??рылысы саласында негізгі ?ндіруші ел емес. Сонды?тан сізді? айтып отыр?аны?ыз шынды??а жанаспайтын а?парат. Жапондарды? бір ерекшелігі, олар ?ндірісті ?йымдастыру м?селесінде к?ш басында келе жат?ан ел. ?ндірісті тиімді ж?ргізе білетіндігімен ерекшеленетін жапондарды? б?л ?дісі ?ндірістік процестерді о?тайландыру?а ба?ыттал?ан. Я?ни, ?р ж?мысшы тек ?з ж?мысымен ?ана айналысады, ал б?л е?бек ?німділігін арттырып, ?ндіріске кедергі келтіретін процестрді? жолын кеседі. Сол себепті де «Дженерал электрик» компаниясында ?ндірісті ??нттап ж?ргізуді? жапонды? т?жірибесі пайдаланылуда.
– Астанада шы?арылатын тепловоздарды? б?гін біз ?олданып ж?рген ке?естік локомотивтерден ?андай ерекшеліктерін атар еді?із?
– «Дженерал электрик» ?ндірісіндегі жа?а буынны? ТЭ33А локомотиві ?азіргі та?да А?Ш-ты? патенттерімен ?ор?ал?ан ?здік техникалы? шешімдер мен жа?а прогрессивті технологияларды? жиынты?ынан жасал?ан. Б?л техника сонысымен де сенімді. Ал, Ресейде шы?арылатын тепловоздар б?рын?ыдай екі секциялы. ТЭ33А тепловозы бір ?ана секциядан т?рады. С?йте т?ра б?л локомотив сапасы жа?ынан да, ж?к тарту ?уаты жа?ынан да ресейлік тепловоздардан арты? болмаса, кем т?спейді. Б?л биыл?ы жылды? с?уір-мамыр айларында профилі к?рделі жол саналатын Алматы—?шт?бе телімінде жа?а буынны? тепловозын сына?тан ?ткізілгенде ?зімізді? к?зіміз жеткен, д?лелденген дерек. ТЭ33А тепловозы ресейлік тепловоз тарт?ан ж?ктен 500 тонна арты? тасымалдай алды. Сондай-а?, осынау сына? барысында америкалы? тепловозды? экономикалы? жа?ынан тиімділігіне та?ы да к?з жеткіздік. Мамандарды? есебінше, отын шы?ыны ресейлік тепловоздармен салыстыр?анда к?п ?немделеді. Сонымен ?атар, америкалы? тепловозды пайдалану кезінде ресейлік «?ріптесі» секілді коллекторлы? двигатель ?шін к?нделікті техникалы? ?ызмет к?рсету талап етілмейді, м?ны? ?зі шы?ынды айтарлы?тай азайтпа?. Е? бастысы, б?л тепловоздар ?зіні? экологиялы? тазалы?ын д?лелдеп отыр. Я?ни, ауа?а шы?арылатын зиянды ?алды?тар к?п емес.
— Зауыт?а ?ажетті мамандар іріктеу кезінде е?бек ?тілі ?ш жыл?а жетпейтін кадрлар ?абылданбайды екен. Б?л ?рдіс о?у орнын жа?а т?мамда?ан жас кадрларды? жігерін ??м етеді деп ойламайсыз ба? Оны? ?стіне, оларды б?гіндері да?дарыс?а байланысты еш жерде ж?мыс?а ?абылдамайды. Со??ы ?мітіміз дейтін «?аза?стан темір жолы» ?лтты? компаниясында ж?мыс?а кадр ?абылдау?а мораторий жариялан?ан.
— «?аза?стан темір жолы» ?лтты? компаниясы б?гіндері ?лемні? азулы компаниялары секілді ?аржы да?дарысыны? ?ысымын к?ріп отыр. Кадрлар ?абылдау?а мораторий сол себепті де жариялан?ан болатын. Біра? б?л зауыт жобасы ?кімет ерекше к??іл б?ліп отыр?ан еліміздегі «Отыз серпінді жоба» ба?дарламасына кіреді. Сонды?тан да еш?андай мараторийге ?арамастан мамандарды ж?мыс?а ?абылдап жатырмыз. ?рине, елді? назарын ?зіне аударып отыр?ан зауыт?а келетін мамандарды? т?жірибесі мен е?бек ?тіліне талап ?ойыл?аны рас. Біз е?бек ?тілі кем дегенде ?ш жылды ??райтын т?жірибелі мамандарды тарту?а к?ш салудамыз. Б?л бірінші кезекте ?ндірісті? жо?ар техногендігімен ж?не бізге ?ойылатын жауапкершілік ж?гіні? ауырлы?ымен байланысты дер едім. Себебі, біз еліміз ?шін к?рделі де бірегей локомотив ??растыру зауыты сия?ты ірі жобаны ж?зеге асыруда м?лде жа?а технологиямен ж?мыс істейміз. Ал, зауыт на?ты іске ?осылып, толы? ?уатында ж?мыс істей баста?анда жас кадрларды ?рі ?арай о?ытып, ж?мыс?а ?абылдау туралы м?селені ?арастыру жоспарымызда бар.
Б?гінгі та?да мамандарды іріктеу жоспар?а сай ж?ргізілуде. ?міткерді? т?йіндемесі мен сауалнамасы жалпы м?ліметтер базасына енгізіледі. Зауыт?а ж?мыс?а т?рсам деген ?тінішпен келген мамандар тапсыр?ан т?йіндемелер саны 1300-ден асты. Т?йіндемені тапсыру кезінде ?рбір ?міткермен ?ызметіні? ба?ытына сай алдын ала ??гімелесу ?ткізілді. Зауытты? штатында жеті ж?зден маман ж?мыс істейді деп жоспарлан?ан. Кадрларды ?абылдау зауытты? жекелеген учаскелері мен цехтарын іске ?осу кестесіне с?йкес ж?ргізілуде. Ал биыл 272 маманды ж?мыс?а орналастыру жоспарлан?ан. Да?дарыс?а байланысты ж?мыстан шы?ып ?ал?ан біліктілігі жо?ары мамандарды? жа?а зауыттан ж?мыс алуына ж?не ?зіні? бай т?жірибесін жас мамандармен б?лісуіне м?мкіндік берілді.
— ?адыл Секен?лы, темір жолды электрлендіріп, электровоз тартымына к?шіп жат?ан б?гінгі та?да тепловоз шы?аруды? ?ажетті бар ма деген сауал туындайды...
— Электрлендіру ж?мысы ?за? мерзімді ж?не ірі капитал салуды ?ажет ететін бол?анды?тан, бізді? болат жолдарымыз жуы? арада электрлендіріп бітеді деп бір жа?ты ой т?юге болмайды. ?азіргі та?да темір жолдарды электрлендіру негізінен ?оз?алыс ?ар?ынды ж?ретін ?осжолды желілерде ж?ргізілуде. Ал, б?л санат?а еліміздегі темір жол телімдеріні? кішкентай б?лшегі ?ана кіреді.
Оны? ?стіне, 2015 жыл?а дейін т?селеді деп жоспарлан?ан ?ор?ас – Жетіген, ?зен – мемлекеттік шекара, Жез?аз?ан – Сексеуіл, Шал?ар – Бейнеу темір жол телімдері тепловоз тартымымен ж?мыс істейтін болады. Б?л 1600 ша?ырымды ??райтын жол десек, тепловоз тартымына с?раныс артпаса азаймайды. Бізді? тепловоздар ?шін ТМД елдерінде салынып жат?ан жа?а темір жол телімдерінде де «жасыл жары?» жанатын к?н алыс емес. Зауыт шы?ар?ан локомотивтерге шетелдерден де с?раныс болады. Еліміздегі маневрлік ж?мыстарды? барлы?ы да тепловоз ар?ылы ж?зеге асырылады. М?ны? барлы?ы тепловоздар?а ?р?ашанда да с?раныс жо?алмайтынын к?рсетеді деп ойлаймын.
— ?зі?із айт?андай, «Дженерал электрик» компаниясы зауытта жасалатын «Evolution» (Эволюшн) сериялы тепловоздарын сатылым?а шы?ару?а р??сат беріп отыр. Одан т?сетін ?аржы кімні? ?оржынында ?алады?
— Егер елімізді? за?дылы?тарына с?йкес, бас?а балама табылмаса, ?у баста сатудан т?скен кіріс жоба?а ?атысушылар?а ??й?ан ?аржыларыны? к?леміне сай те? б?лінеді деп ?арастырыл?ан болатын. Оны алда?ы уа?ыт к?рсете жатар.
— Еліміздегі локомотивтерді? 74 пайызыны? ескіргені туралы деректер айтылып ж?р. М?ндайда пойыздарды? ?оз?алыс ?ауіпсіздігін ?амтамасыз ету м?мкін бе? Мамыр айында Арыс стансасында жолаушылар пойызыны? со?ты?ысуы осы локомотивтерді? ескіруіні? салдары емес пе?
— Арыс стансасында?ы пойыздар со?ты?ысы о?и?асына жіті зерттеу ж?ргізілді. Осынау т?тенше жа?дайды? орын алуына адам факторы себеп бол?анды?тан, б?л о?и?а?а ?атысы бар мамандар тиісті жазасын алды. Ал енді ?оз?алыс ?ауіпсіздігіні? де?гейін тек жылжымалы ??рамдарды? ескіруімен сипаттау ?ателік болар еді. ?йткені, ?оз?алыс ?ауіпсіздігіне локомотив ж?мысынан тыс бас?а да к?птеген фаткорлар ?сер етеді.
Локомотив паркіні? тозу де?гейі локомотив ?ызметіне берілген мерзім бойынша есептеледі десек, локомотив типіне байланысты оларды? «?мір с?ру» ?за?ты?ы 30 жылды ??райды. Локомотивті жаса?ан зауыт бекіткен ?ызмет к?рсету мерзімі ?ткен со? бірде-бір локомотив ?ызмет к?рсету мерзімін ?зарту модернизациясы жасалмай ?айта пайдалану?а жіберілмейді. Б??ан ?оса, ?олданыста?ы локомотивтер К?лік ж?не коммуникация министрлігі б?йры?ына с?кес тиісті ша?ырымдарды ж?ріп ?ткен сайын жоспарлы ж?ндеулерден ?тіп т?рады.
Ал ?аза?станды?тарды? жартысынан астамы тозы?ы жеткен, ?ызмет к?рсету мерзімі ?лде?ашан ?тіп кеткен авток?ліктерін пайдаланып ж?р емес пе. Олар авток?лігі жыл сайын техникалы? ?араудан ?тіп, ?кілетті органны? с?йкестік ??жатын ал?ан со? авток?лігім ?оз?алыс ?ауіпсіздігіне н??сан келтіреді деп ойламайды ?ой. Б?л м?селе локомотивтерге де байланысты.
— Кезінде темір жолды? тілі таза орыс тілі болды, ?азір де солай екені жасырын емес. Оны? ?стіне, локомотив деполарында машинистерді? біліктілігін арттыру ?шін ?ткізілетін техникалы? саба?тар да орыс тілінде ж?ргізіледі. Жалпы, темр жол ?ашан ?аза?ша с?йлей бастайды?
— Штаб-п?тері Варшавада орын тепкен Темір жол ынтыма?тасты? ?йымынына (ОСЖД) ?атысушы елдер арасында жасал?ан халы?аралы? Келісімге с?йкес темір жол к?лігіні? техникалы? тілі орыс ж?не ?ытай тілі болып табылады. Ал ?аза?стан Республикасында барлы? диспетчерлік аппаратпен, машинистермен, бас?а да маманды?та?ы теміржолшылармен тасымалдау ?дерісіндегі с?йлесулер ?лтаралы? — орыс тілде ж?ргізіледі. Біра?, жекелеген айма?тарда техникалы? саба?тар сол ??ірде басымды??а ие тілде ж?ргізіледі. М?селен, елімізді? о?т?стік ж?не бастыс айма?тарыны? жекелеген б?лігінде ?аза? тілі басымды??а ие. М?нда техникалы? саба? мемлекеттік тілде ж?ргізіледі. Ал солт?стік айма?тарда орыс тілінде ж?ргізуге м?жб?рміз.
?рине, с?ра?ы?ызды? астарын т?сініп отырмын. Біз мемлекеттік тілді дамыту ?шін айтарлы?тай ж?мыс ат?арудамыз. Локомотив пайдалану деполарында инженерлік-техникалы? мамандар ?шін аптасына екі рет ?аза? тілін ?йрету саба?ы ж?ргізіледі. Ол ?шін арнайы б?лме жабды?талып, локомотив деполарында ?аза? тілі маманы ?шін штат ашыл?ан. Тіл ?йрену саба?ында мамандар тек грамматиканы ?ана ?йреніп ?оймай, ?аза? хал?ыны? сал-д?ст?рінен де мол ма?л?мат ала алады. Іс ?а?аздарын ж?ргізуді ?аза? тіліне кезе?-кезе?мен к?шірудеміз.
??гімелескен Халима Б??АР?ЫЗЫ
